Cư xá Bắc Hải tọa lạc giữa khu vực Chí Hòa và Phú Thọ, từng là một khu biệt lập nổi tiếng của Sài Gòn, gắn liền với lịch sử và những câu chuyện huyền bí. Được xây dựng vào những năm 1940 và 1950, cư xá nổi bật với kiến trúc bàn cờ và hệ thống đường phố được đặt tên theo các sông, núi của Việt Nam. Dù đã chuyển mình mạnh mẽ, cư xá Bắc Hải vẫn giữ được những dấu ấn lịch sử đặc biệt của một thời đã qua.
CƯ XÁ BẮC HẢI – CƯ XÁ KHÔNG QUÂN TRƯỚC NĂM 1975
Sài Gòn có một khu vực mà hầu như ai sinh sống tại thành phố này đều biết đến, đó là cư xá Bắc Hải, ngày nay thường được gọi thân thuộc là Khu Bắc Hải. Vị trí của khu này nằm giữa hai khu vực nổi tiếng là Chí Hòa và Phú Thọ, nơi xưa kia là hai ngôi làng gắn liền với “đại đồn Chí Hòa” – công trình phòng thủ nổi tiếng được tướng Nguyễn Tri Phương xây dựng để chống lại liên quân Pháp – Tây Ban Nha khoảng 160 năm về trước.
Khu Bắc Hải nổi bật bởi những con đường thẳng tắp, nối nhau theo kiểu dạng bàn cờ vuông vắn. Đường ngang được đặt tên theo các dãy núi, còn đường dọc mang tên các con sông của cả ba miền đất nước. Gần Khu Bắc Hải là khu Chí Hòa, nơi có trại giam Chí Hòa nổi tiếng và nghĩa trang Đô Thành (hay còn gọi là nghĩa địa Chí Hòa), ngày nay là công viên Lê Thị Riêng, với những câu chuyện huyền bí về các hồn ma được người Sài Gòn truyền miệng.
Xem thêm: Câu Chuyện Của Ba Thương Xá Nổi Tiếng Sài Gòn Xưa: Hành Trình Từ Vinh Quang Đến Hoài Niệm
Thời xưa, đây từng là một con hẻm nhỏ thuộc làng Chí Hòa. Đến năm 1946, khi Pháp quay lại Đông Dương, họ đã mở rộng con đường này để xây dựng cư xá sĩ quan cho quân đội liên hiệp và đường được đặt tên là Quân Sự. Khu cư xá bao gồm những dãy nhà nằm trên các con đường nội bộ được quy hoạch vuông vức như bàn cờ, với trục đường chính sau này được đặt tên là Cửu Long.
Chữ “cư xá” trong quá khứ mang ý nghĩa tương đương với “khu dân cư” ngày nay. Trước năm 1975, Sài Gòn có nhiều khu cư xá, chẳng hạn như cư xá Bắc Hải dành cho các sĩ quan, cư xá Brinks (nay là khách sạn Brinks trên đường Hai Bà Trưng) là nơi ở của sĩ quan Mỹ, cư xá Chu Mạnh Trinh dành cho giới nghệ sĩ, cùng nhiều cư xá khác như cư xá Lữ Gia, Dân Sinh, Tự Do, Bàn Cờ, Thanh Đa, và Kiến Thiết.
Từ năm 1959 cư xá này được gọi là Cư xá Sĩ Quan Chí Hòa, dành riêng cho các sĩ quan của VNCH. Đến năm 1969, con đường Quân Sự được đổi tên thành đường Bắc Hải, và cư xá sĩ quan, với cổng chính nằm trên con đường này, cũng được đổi tên thành Cư xá Bắc Hải. Kể từ đó, cư xá được giao cho một ban điều hành tự quản, ban điều hành này đã đặt tên cho các con đường nội bộ theo tên các con sông và ngọn núi, như Đồng Nai, Cửu Long, Hương Giang, Châu Thới, Bửu Long, Thất Sơn, Trường Sơn, Bạch Mã, Ba Vì, Hồng Lĩnh và Tam Đảo.
Lúc đầu, cư xá sĩ quan được thiết kế với 16 dãy nhà, được bố trí dọc hai bên trục đường chính mang tên Cửu Long. Mỗi bên có 4 dãy nhà sơn màu vàng và 4 dãy nhà sơn màu xanh, tất cả đều được bao quanh bởi những hàng cây trứng cá chạy dọc theo con đường trải đá dăm, phân cách giữa các dãy nhà. Cư xá Sĩ Quan Chí Hòa là một khu vực biệt lập, được bảo vệ chặt chẽ với hàng rào kẽm gai dày đặc bao quanh bốn phía.
Các dãy nhà trong cư xá sĩ quan được đặt tên theo các chữ cái. Ví dụ, đường Châu Thới chạy qua dãy nhà A và I, đường Bửu Long kết nối với 4 dãy B, C, J, K, trong khi đường Thất Sơn dẫn qua 5 dãy D, E, L, M, AA. Đường Trường Sơn đi qua 8 dãy nhà gồm MM, F, G, N, O, BB, CC, HH. Từ cổng chính, đường Cửu Long chạy xuyên suốt cư xá Bắc Hải, cắt qua 7 con đường mang tên núi, mỗi ngã tư đều có một bùng binh, tạo thành 5 bùng binh trên chiều dài vài trăm mét của đường.
Cổng sau của cư xá Bắc Hải dẫn ra đường Tô Hiến Thành, nếu rẽ trái sẽ đi về phía chợ Hòa Hưng, còn rẽ phải sẽ dẫn ra ngã ba Tô Hiến Thành – Nguyễn Tri Phương (hiện là đường Thành Thái) để đến khu chợ cá trên đường Trần Quốc Toản (nay là đường Ba Tháng Hai).
Từ khoảng năm 1966, một số dãy nhà mới được xây dựng thêm trong cư xá, và cổng sau bắt đầu được mở thường xuyên hơn, với một trạm gác được lập ra. Tuy nhiên, do cư xá Bắc Hải là khu vực biệt lập và có lính canh gác nghiêm ngặt, không có nhiếp ảnh gia nào được phép vào để chụp ảnh, nên hình ảnh về cư xá chỉ được lưu lại qua lời kể của những người đã từng sống tại đây.
Một con đường lớn khác xuyên qua cư xá là đường Trường Sơn, nối giao với trục đường chính Cửu Long theo hướng vuông góc. Đường Trường Sơn kéo dài qua bên hông nghĩa trang Đô Thành (hiện là công viên Lê Thị Riêng), cắt qua một con hẻm trước khu gia binh (hẻm này hiện nay là đường Hồ Bá Kiện), và kết nối với đường Lê Văn Duyệt (nay là đường Cách Mạng Tháng Tám).
Có thể bạn quan tâm: Nhìn Lại Những Cung Đường Cây Cổ Thụ Của Sài Gòn Xưa
Con đường chạy dọc theo cổng chính của cư xá, đường Bắc Hải, cũng song song với khu vực nghĩa trang Đô Thành và thông ra đường Lê Văn Duyệt. Trước đây, bên trong nghĩa trang có một kênh nước nối với kinh Bảo Ngạn, vốn đã bị lấp. Khi khu nghĩa trang được giải tỏa và kênh Bảo Ngạn bị lấp, đoạn kênh còn lại bên trong nghĩa trang đã được giữ lại và hiện nay là hồ câu cá trong công viên Lê Thị Riêng.
Nghĩa trang Đô Thành, trước năm 1975 còn được gọi là nghĩa địa Chí Hòa, qua nhiều năm đã trở thành nơi chứa đựng nhiều nấm mồ không còn người thăm viếng, bao gồm cả mộ của bà Lê Thị Riêng.
Vào năm 1968, sau những thiệt hại nặng nề trong trận Tết Mậu Thân, chính quyền đã phải đào những hố chôn tập thể cho hàng nghìn thi thể, dẫn đến những lời đồn đại về “hồn ma” vẫn còn tồn tại đến ngày nay. Do cư xá Bắc Hải nằm gần nghĩa trang Đô Thành, nên có nhiều câu chuyện về sự “ma ám” không chỉ trong khu vực cư xá dành cho các gia đình sĩ quan mà còn tại khu vực bên ngoài, dọc theo đường Lê Văn Duyệt, nơi có cổng chính của nghĩa trang.
Có thể bạn quan tâm: Đồng Tập Trận – Mồ Chôn Tập Thể Và Giai Thoại Rùng Rợn Thời Minh Mạng
GIAO THOA GIỮA XƯA VÀ NAY CỦA CƯ XÁ BẮC HẢI
Năm 1983, nghĩa trang Đô Thành được chuyển đổi thành công viên Lê Thị Riêng. Tuy nhiên, các nghĩa trang của các xứ đạo, bao gồm cả nghĩa trang của họ đạo Chợ Quán, vẫn tồn tại cho đến năm 1998 mới được di dời. Trong quá trình di dời, người ta đã phát hiện phần mộ của Trần Phú, Tổng bí thư đầu tiên của Đảng Cộng sản, nằm trong nghĩa trang họ đạo Chợ Quán thuộc nghĩa trang Đô Thành cũ.
Hiện nay, cư xá Bắc Hải đã không còn là khu biệt lập như trước, mà đã chuyển mình thành một khu vực sôi động và nổi tiếng của Sài Gòn với nhiều quán ăn bình dân và tiệm cà phê chen chúc nhau, tạo nên không khí nhộn nhịp suốt cả ngày. Bên cạnh đó là công viên Lê Thị Riêng, được xây dựng trên nền đất xưa của nghĩa trang, hiện lên xanh tươi và là điểm đến phổ biến cho những ai tìm kiếm không gian thư giãn. Mặc dù nơi đây vẫn gắn liền với những câu chuyện huyền bí, nhưng công viên vẫn thu hút đông đảo người dân đến vui chơi và thư giãn.
>>> Những Quán Cafe Huyền Thoại Của Người Sài Gòn Trước 1975